Nga William A. Haseltine, Ph.D.
-
Zakonet formohen përmes shpërblimeve dhe përsëritjes, jo thjesht me forcë vullneti.
-
Përsëritja i bën veprimet automatike, duke liruar tru nga nevoja për vendimmarrje.
-
Dopamina nxit formimin e zakoneve dhe përforcon sjelljet e përsëritura.
-
Rreth gjysma e veprimeve tona ditore janë zakone të krijuara nga rutina.
Qoftë në përpjekjet për të lënë duhanin apo për të ngrënë më shumë perime, ndryshimi i zakoneve kërkon më shumë sesa vullnet. Zakonet janë pasqyrë e mënyrës se si truri mëson dhe merr vendime. Sipas një studimi të fundit, zakonet formohen përmes sistemit të shpërblimit dhe përsëritjes së qëndrueshme. Edhe pse është e vështirë të ndryshosh një zakon, përsëritja duket se është çelësi për të krijuar një rutinë të shëndetshme.
Si Formohen Zakonet?
Njerëzit kanë tendencën t’i shohin zakonet si zgjedhje të lira që mund të fillojnë apo ndalen në çdo kohë. Në realitet, zakonisht ato janë modele të rrënjosura thellë, të formuara nga mjedisi dhe mënyra se si truri mëson në kohë.
Procesi i mësimit të një zakoni të ri është i ngadalshëm dhe ndodh shpesh pa vetëdije. Për shembull, kur dikush mëson të ngasë makinën, fillimisht mendon për çdo hap – kontrollon pasqyrat, shikon rrugën, monitoron shpejtësinë. Me kalimin e kohës, rrugët neurale forcohen dhe veprimet bëhen automatike. Pasi një zakon formohet, qendra e vendimmarrjes në tru bëhet më pak aktive.
Formimi i një zakoni të ri mund të zgjasë nga tre javë deri në disa muaj – mesatarisht rreth 70 ditë. Premtimi për një shpërblim është një ndër motivuesit më të fortë. Ndjenja se diçka e mirë do të ndodhë shkakton çlirimin e dopaminës – substancë kimike që e bën trurin të ndiejë kënaqësi dhe e motivon individin të vazhdojë.
Jo çdo zakon ofron kënaqësi të menjëhershme. Disa sjellje të përditshme si larja e dhëmbëve apo mbyllja e derës nuk kanë një shpërblim të dukshëm, por bëhen pjesë e rutinës. Përsëritja krijon ndjenjën e natyrshmërisë dhe pa mundim.
Zakonet formojnë rutinën
Rreth 45% e veprimeve tona të përditshme janë zakone. Shumë prej tyre ndodhin automatikisht: fikja e dritës kur dalim nga dhoma, vendosja e rripit të sigurimit, apo rruga që ndjekim për në punë. Zakonet ndikojnë edhe në preferencat tona. Nëse dikush e fillon çdo mëngjes me kafe, me kalimin e kohës ai mund të fillojë ta preferojë atë më shumë sesa çajin – jo sepse ka një shije më të mirë, por sepse është bërë pjesë e rutinës.
Sipas Dr. Marcus Stephenson-Jones, studiues në University College London dhe autor kryesor i studimit, “Pasi një individ zhvillon preferencë për një veprim të caktuar, ai mund të anashkalojë sistemin e vlerësimit dhe të mbështetet vetëm në rutinën e krijuar më parë.” Në këtë mënyrë, zonat e trurit përgjegjëse për vendimmarrjen pushojnë, duke e bërë sjelljen më të lehtë.
Një ekip kërkimor në Suedi zbuloi se zakonet ndihmohen nga dy sisteme të të nxënit që funksionojnë paralelisht në tru. Sistemi i shpërblimit, i rregulluar nga dopamina, mëson sjellje që sjellin rezultate pozitive. Sistemi i përsëritjes e shndërron këtë sjellje në zakon të qëndrueshëm. Deri tani nuk ishte e qartë pse truri vazhdon të përsërisë një sjellje edhe pasi ndjenja fillestare e shpërblimit zhduket.
Në eksperimentin e tyre, studiuesit trajnuan minj për një detyrë dëgjimi dhe përgjigjeje. Minjtë shtypnin një buton për të dëgjuar një tingull – të lartë ose të ulët – dhe më pas zgjidhnin butonin e majtë ose të djathtë për të marrë një pikë ujë si shpërblim.
Me kalimin e kohës, minjtë përmirësuan ndjeshëm performancën e tyre, duke reaguar më shpejt dhe me më pak përpjekje. Gjatë këtij procesi, niveli i dopaminës rritej në zonat motorike të trurit, sidomos në një rajon të vogël të mestrurit të quajtur striatum – përgjegjës për lëvizjet dhe të nxënit.
Kur ky rajon u hoq kirurgjikisht ose iu bllokua çlirimi i dopaminës, minjtë kishin më shumë vështirësi për të mësuar detyrën. Kjo sugjeron se striatumi luan një rol kyç në formimin e zakoneve. Dopamina, sipas studiuesve, vepron si një “sinjal mësimor”, duke ndihmuar trurin të mbajë mend sjelljet e përsëritura.
Edhe pasi ndjenja fillestare e shpërblimit largohet, truri vazhdon të lëshojë dopaminë për aktivitete të njohura, si p.sh. shkuarja në palestër. Fillimisht ndihesh mirë që po e bën. Pas disa javësh, edhe nëse ndjenja pozitive zhduket, vazhdon të shkosh sepse truri yt është mësuar ta bëjë pjesë të rutinës.
Roli i dopaminës në procesin e të mësuarit të zakoneve mund të ketë rëndësi edhe për sëmundjen e Parkinsonit. Dopamina është thelbësore për koordinimin e lëvizjes. Në Parkinson, qelizat nervore që prodhojnë dopaminë shkatërrohen, duke ndërprerë sinjalet që shkojnë nga truri te muskujt. Kjo shkakton simptoma si dridhje, ngurtësi dhe lëvizje të ngadalta.
Studiuesit besojnë se këto simptoma mund të lidhen me çrregullimin e sistemit të zakonit në tru, që ndikon te sjelljet automatike si ecja. Zbulimet e reja mund të ofrojnë një drejtim të ri për trajtimin e kësaj sëmundjeje.
Nëse ndaleni për një çast për të reflektuar mbi vendimet që merrni çdo ditë – që nga çasti kur zgjoheni dhe vendosni nëse do të shtypni butonin e “snooze”, deri te çfarë hani për mëngjes apo rruga që zgjidhni për në punë – shumë prej tyre ndodhin automatikisht. Por çfarë ndodh me zakonet që dëshironi t’i ndryshoni?
Mënyra më e mirë për të ndaluar një zakon të keq është ta zëvendësoni me një të mirë. Nëse dikush ka tendencë të hajë ushqime të pashëndetshme kur ndien stres, një alternativë më efektive mund të jetë një shëtitje e shkurtër. Lëvizja nuk është thjesht një shpërqendrim – ajo është çelësi për formimin e zakoneve të reja.
