Ka një vend në vijën bregdetare ku Azamat Sarsenbayev hidhej në Detin Kaspik. Vetëm një dekadë më vonë, shikon tokën e zhveshur që shtrihet drejt horizontit.
Uji është larguar shumë shpejt nga qyteti bregdetar Aktau në Kazakistan, ku një eko-aktivist ka jetuar gjithë jetën. “Është shumë e vështirë të shikosh,” tha ai. Deti këtu është mbytur nga ndotja.
Të dy burrat ndihen keq me ujin me të cilin janë rritur. Të dy janë të tmerruar për të ardhmen e saj.
Liqeni Kaspik është më i madh në brendësi të planetit. Vija e saj bregdetare shtrihet më shumë se 4000 milje dhe ndahet nga pesë vende: Kazakistani, Irani, Azerbajxhani, Rusia dhe Turkmenistani.
Këto vende mbështeten në të për peshkimin, bujqësinë, turizmin dhe ujin e pijshëm, si dhe rezervat e saj të lakmuara të naftës dhe gazit. Kaspiku gjithashtu ndihmon në rregullimin e klimës së këtij rajoni të thatë, duke siguruar reshje dhe lagështi në Azinë Qendrore.
Por është në telashe.
Dëmtimi, nxjerrja e tepërt dhe ndotja gjithnjë e më shumë, kriza klimatike e shkaktuar nga njeriu po nxisin rënien e saj me disa ekspertë që kanë frikë se Deti Kaspik po shtyhet në pikën pa kthim.
Njerëzit shikojnë larg detin Aral aty pranë, midis Kazakistanit dhe Uzbekistanit, dikur ishte një nga liqenet më të mëdhenj në botë, por tashmë është zhdukur, i shkatërruar nga një kombinim i aktiviteteve njerëzore dhe kriza e përshkallëzuar klimatike.
Gjatë shumë mijëra viteve, Deti Kaspik është luhatur midis niveleve të larta dhe të ulëta, ndërsa temperaturat luhateshin dhe shtresat e akullit avancuan dhe u tërhoqën. Megjithatë, në dekadat e fundit, rënia është duke u përshpejtuar.
Aktivitetet njerëzore luajnë një rol të rëndësishëm, pasi vendet ndërtojnë rezervuarë dhe diga. Kaspiku ushqehet nga 130 lumenj, edhe pse rreth 80% e ujit vjen nga vetëm një: Vollga, lumi më i gjatë i Evropës, i cili përshkon Rusinë qendrore dhe jugore.
Rusia ka ndërtuar 40 diga, me 18 të tjera në zhvillim, sipas Vali Kaleji, një ekspert i Azisë Qendrore dhe Studimeve Kaukaziane, duke reduktuar rrjedhën e ujit që hyn në Detin Kaspik.
Por ndryshimi i klimës po luan një rol gjithnjë e më të rëndësishëm, duke rritur shkallën e avullimit dhe duke nxitur reshje më të çrregullta .
Nivelet e ujit të Detit Kaspik kanë rënë që nga mesi i viteve 1990, por janë përshpejtuar që nga viti 2005, duke rënë me rreth 5 metra, tha Matthias Prange, një modelues i sistemeve të Tokës.
Ndërsa bota ngrohet më tej, nivelet janë vendosur “në rënie drastike”, tha Prange për CNN. Hulumtimi i tij parashikon rënie prej 8 deri në 18 metra (26 deri në 59 këmbë) deri në fund të shekullit, në varësi të shpejtësisë së uljes së ndotjes nga karburantet fosile në botë.
Një studim tjetër sugjeron që rëniet deri në 30 metra (98 këmbë) janë të mundshme deri në vitin 2100. Edhe nën skenarë më optimistë të ngrohjes globale, pjesa më e cekët, veriore e Detit Kaspik, kryesisht rreth Kazakistanit, do të zhduket plotësisht, tha Joy Singarayer. një profesor i paleoklimatologjisë në Universitetin e Reading dhe bashkëautor i studimit.
Për vendet e Detit Kaspik, kjo është një krizë. Vendet e peshkimit do të tkurren, turizmi do të binte dhe industria e anijeve do të vuante ndërsa anijet luftojnë të ankorohen në qytetet portuale të cekëta si Aktau, tha Kaleji i Universitetit të Teheranit.
Do të kishte edhe pasoja gjeopolitike. Pesë vende që konkurrojnë për reduktimin e burimeve mund të kulmojnë “në një garë për të nxjerrë më shumë ujë”, tha Singarayer. Mund të krijojë gjithashtu konflikte të reja mbi rezervat e naftës dhe gazit, nëse ndryshimi i vijave bregdetare i shtyn vendet të bëjnë pretendime të reja.
Situata është tashmë katastrofike për jetën e egër unike të Detit Kaspik.
Deti ka qenë pa dalje në det për të paktën 2 milionë vjet, izolimi i tij ekstrem ka rezultuar në “shfaqjen e krijesave të çuditshme, të tilla si koka shumë të çuditshme”, tha Wesslingh.
Por uji që tërhiqet po shterron nivelet e oksigjenit në thellësitë e tij, gjë që “mund të zhdukë të mbijetuarit e mbetur të miliona viteve të evolucionit”, tha ai. Është “një krizë masive për të cilën pothuajse askush nuk e di”.
Është një krizë edhe për fokat e Kaspikut, një gjitar detar i rrezikuar që nuk gjendet askund tjetër në Tokë. Vendet e tyre të këlyshëve në Detin Kaspik më të cekët verilindor po zhvendosen dhe po zhduken, pasi kafshët gjithashtu luftojnë kundër ndotjes dhe peshkimit të tepërt.
Sondazhet ajrore tregojnë reduktime të mëdha të fokave, tha Assel Baimukanova, një studiues në Institutin e Hidrobiologjisë dhe Ekologjisë në Kazakistan.
Shkencëtarët numëruan 25,000 në një vend transporti në Ishujt Durnev në verilindje të Detit Kaspik në vitin 2009. “Deri në pranverën e vitit 2020, ne nuk vëzhguam asnjë individ të vetëm,” tha ajo për CNN.
Ka pak zgjidhje të lehta për këtë krizë. Deti Kaspik është në një rajon që ka përjetuar shumë paqëndrueshmëri politike dhe është i ndarë midis pesë vendeve, secila prej të cilave do të përjetojë rënien e tij në mënyra të ndryshme.
Asnjë vend nuk është fajtor, por nëse ata dështojnë të ndërmarrin veprime kolektive, mund të ketë një përsëritje të katastrofës së Detit Aral, tha Kaleji. Nuk ka asnjë garanci që Kaspiku “do të kthehet në një cikël natyral dhe normal”, shtoi ai.
Shqetësimi në rritje për fatin e Kaspikut vjen në një kohë të një kontrolli të shtuar mbi rajonin.
Muajin e ardhshëm, liderët globalë do të mblidhen në kryeqytetin bregdetar të Azerbajxhanit Baku për COP29, samitin vjetor të klimës të Kombeve të Bashkuara, ku do të diskutojnë veprimin klimatik nën hijen e platformave të naftës të vendosura në këtë pjesë të Detit Kaspik.
Në gusht, presidenti i vendit Ilham Aliyev tha se rënia e Detit Kaspik ishte ” katastrofike ” dhe duke u kthyer në një fatkeqësi ekologjike – por në të njëjtën kohë vendi planifikon të zgjerojë prodhimin e tij të lëndëve djegëse fosile që po ndihmojnë në nxitjen e tij.
Në Kazakistan, Sarsenbayev po përpiqet të tërheqë vëmendjen për gjendjen e Kaspikut përmes pamjeve të bukura dhe gjithëpërfshirëse që ai poston në Instagram.
Nëse kriza klimatike dhe nxjerrja e tepërt e ujit vazhdojnë të pandërprera, ai ka frikë se “Deti Kaspik mund të përballet me fatin e Detit Aral”.
Në Iran, Javanmardi, vazhdon të fotografojë vijën bregdetare të Kaspikut, duke dokumentuar ujin e ndotur, brigjet e tkurra dhe shtretërit e detit të tharë, si dhe duke zbuluar bukurinë që ekziston ende dhe lidhjet që njerëzit kanë me detin.
Ai dëshiron që njerëzit të zgjohen për atë që po zhduket.
“Ky është liqeni më i madh në botë,” tha ai, “të gjithë njerëzit duhet ta konsiderojnë atë si diçka të rëndësishme.”
