Richard Weaver, profesor dhe historian, autor i librit Ideas Have Consequences (1948).
Që nga lindja, njeriu është një qenie e vetëdijshme, që kërkon kuptim dhe përpiqet t’i japë formë botës ku jeton. Ndryshe nga çdo krijesë tjetër, ai ndjen një lloj tensioni dhe mospërputhjeje me mjedisin. Për të gjetur paqe dhe qëllim, njeriu krijon kulturën, një mënyrë për t’i dhënë kuptim gjërave të zakonshme dhe për t’i kthyer në diçka shpirtërore.
Kultura lind shpesh paralelisht me fenë, por ato nuk janë e njëjta gjë.
Feja është përgjigja e njeriut ndaj pyetjeve më të mëdha: nga vijmë, pse jemi këtu, ku shkojmë?
Kultura, ndërkaq, është mënyra se si njeriu i jep kuptim jetës së përditshme, si i organizon ndjenjat, traditat dhe shenjat që e rrethojnë.
Në thelb, kultura është një urë midis reales dhe shpirtërores, pasi njeriu përpiqet të tregojë se ai është më shumë sesa vetëm natyrë.
Kultura si organizëm: identitet, kohezion dhe integritet
Çdo kulturë rritet dhe qëndron. Ajo ndërtohet rreth një ideje ose vizioni të përbashkët që frymëzon stil, art, zakone dhe mënyra të të menduarit. Pikërisht ky “imazh qendror” i jep kulturës identitet dhe e dallon nga të tjerat.
Për këtë arsye, kultura ka nevojë për integritet të brendshëm. Jo gjithçka mund të përthithet pa ndryshuar karakterin e saj. Ajo është si një organizëm i gjallë: mund të pranojë elementë të rinj, por vetëm nëse i përpunon duke ruajtur vetveten. Nëse humbet këtë integritet, bie, duke u kthyer në një përzierje pa shpirt, të paqartë dhe të dobët.
Pikërisht për këtë arsye, kultura ka të drejtën e pavarësisë dhe të vetëformimit.
Rreziqet moderne: politika kundër kulturës
Sot, liria kulturore rrezikohet nga ideologjitë politike që duan ta fusin kulturën në skemat e tyre. Këto rryma shpesh e shohin kulturën si pengesë për objektivat politike:
– duke kërkuar të shuajnë kultura të ndryshme brenda një shteti,
– ose duke dëmtuar kulturën e brendshme tradicionale në emër të reformave “përparimtare”.
Këto ideologji synojnë një model unik shoqëror dhe shtypin çdo shprehje lokale ose tradicionale.
Në thelb, ato mohojnë pluralizmin kulturor, idenë se kultura të ndryshme kanë të drejtë të ekzistojnë përkrah njëra-tjetrës.
Shteti duhet të qëndrojë sa më larg kulturës, duke ndërhyrë vetëm kur rrezikohet rendi minimal. Kultura buron nga faktorë më të thellë se politika gjuha, zakonet, feja, gjeografia, klima. Për këtë arsye, shteti nuk ka të drejtë t’i imponojë kulturës forma apo përmbajtje.
Censura morale dhe pengesat ndaj artit
Historikisht, shtetet kanë ushtruar censurë mbi artin në emër të moralit. Weaver pranon se asnjë shoqëri nuk mund të jetë krejtësisht e hapur, por thekson se shoqëritë e shëndetshme nuk e përdorin censurën shpesh.
Në kulturat e forta, edhe temat tabu përfshihen brenda artit pa u parë si rrezik, mjafton të mos jenë qëllim i vetë artit, por pjesë e natyrshme e realitetit.
Kurse censura ekstreme, sipas tij, është shenjë dobësie shoqërore, jo devijim artistësh.
Ankesat ndaj veprave që portretizojnë persona apo grupe në mënyrë të pakëndshme si rastet kur sulmohet “Huckleberry Finn”, janë shembuj se si politika ndërhyn padrejtësisht në kulturë.
A ndikon forma e qeverisjes te liria kulturore?
Weaver argumenton se nuk ka lidhje të drejtpërdrejtë midis nivelit të demokracisë dhe krijimtarisë kulturore.
Historikisht, kultura e madhe është zhvilluar si në sisteme demokratike, ashtu edhe në monarki të forta.
Megjithatë, dy ekstremet shfaqin rreziqe:
-
regjime despotike që shtypin kulturën nga frika;
-
demokraci që përbuzin elitat dhe shkatërrojnë dallimin kulturor.
Ekstremet revolucionare (si jakobinizmi ose komunizmi) janë veçanërisht armiqësore ndaj kulturës: Lavoisier u pushkatua, Hitler përbuzte kulturën; të dy rrymat e shihnin artin si kërcënim.
Në epokën moderne, arti shpesh duket si rebelim kundër traditës.
Por Weaver thotë se shumë prej këtyre rebelimeve nuk janë kundër traditës vetë, por kundër degjenerimit kulturor komercializimit, vulgaritetit dhe sipërfaqësisë.
Arti modern, në këtë këndvështrim, është përpjekje për të rikthyer seriozitetin dhe thellësinë shpirtërore.
Shembulli i T. S. Eliot, përmes veprave si “Prufrock”, “The Waste Land” dhe “Four Quartets”, përdori forma të reja poetike për t’i folur një bote të ndarë dhe të hutuar. Nëpërmjet “revolucionit formal” ai kërkoi një kthim tek vlerat thelbësore shpirtërore, një konservatorizëm i ri përmes mjeteve të reja.
Shembulli i W. B. Yeats, duke ndier humbjen e strukturës së besimit, ndërtoi sistemin e tij mitologjik për t’i dhënë kuptim krijimtarisë, një mënyrë për të rindërtuar kornizën shpirtërore të artit.
Të dy poetët nuk kërkuan të shkatërrojnë traditën, por ta ringjallnin.
Weaver e përmbyll duke theksuark se Kultura duhet të ruajë identitetin e vet, artistët nuk duhet të kufizohen nga dogma politike ose shoqërore dhe tradita duhet të gjejë vetë mënyrat e saj për t’u rinovuar. Këto janë kushte të domosdoshme për një shoqëri të lirë shpirtërisht.
Liria kulturore është thelbësore për mirëqenien e shpirtit njerëzor. Kultura është mënyra se si njeriu i jep kuptim botës, prandaj duhet të zhvillohet lirshëm, pa u nënshtruar ndaj politikës, censurës apo uniformitetit ideologjik.
Ta pengosh kulturën do të thotë ta pengosh njeriun të jetë vetvetja.
