Bazuar në një artikull nga Finn Janning, Ph.D., shkrimtar, filozof dhe pedagog
Në një kohë kur një klikim i vetëm në inteligjencën artificiale na jep përgjigje për pothuajse çdo gjë, lind një pyetje thelbësore: Çfarë ndodh me dijen, reflektimin dhe mençurinë kur gjithçka ndodh menjëherë?
Sot, ndodhemi në një prag të ri historik – jo vetëm për ekonominë, por për vetë mënyrën si jetojmë, mendojmë dhe ndjejmë. Nëse më parë dija ishte burim i kufizuar, tani është bërë e bollshme. Por bollëku i menjëhershëm i përgjigjeve rrezikon të eklipsojë thellësinë, durimin dhe procesin e nevojshëm për të kuptuar dhe për t’u shëruar.
Sipas autorit, inteligjenca artificiale nuk na bën më të mençur, por krijon një iluzion kontrolli dhe na largon nga vetja jonë njerëzore – nga ajo ndjeshmëri dhe lëndueshmëri që na kujton se jemi të përkohshëm dhe që hap rrugën drejt urtësisë. Mençuria nuk lind nga shpejtësia, por nga përvoja, gabimet dhe koha që i duhet një mendimi të piqet.
Ironikisht, AI na kujton një të vërtetë të vjetër: Çdo inteligjencë është në një farë mënyre artificiale – ajo formësohet, kultivohet, dhe zhvillohet përmes kohës, vëmendjes dhe përvojës. Inteligjenca nuk është një gjë që e kemi, por një proces ku marrim pjesë.
Por çfarë ndikon në të vërtetë AI tek ne?
Nga njëra anë, ajo zgjeron horizontin tonë të njohurive. Nga ana tjetër, na kufizon në kufijtë e algoritmit – na mbyll në zakonet tona mendore dhe emocionale, duke na izoluar nga ajo që është ndryshe, e huaj apo e panjohur.
Sociologu francez Pierre Bourdieu e quajti këtë fenomen habitus – modelet e padukshme që drejtojnë sjelljen dhe zgjedhjet tona të përditshme. Algoritmet, në këtë rast, e thellojnë edhe më shumë këtë mekanizëm, duke na lënë peng të zakoneve tona dhe duke reduktuar lirinë për të ndjerë dhe menduar ndryshe.
Këtu filozofia ofron një rrugë tjetër: ajo është një mënyrë poetike të menduari që i reziston të zakonshmes. Siç shprehet Nietzsche, vetja nuk është një qenie e pandryshueshme, por një interpretim në lëvizje të vazhdueshme. Pikërisht kjo lëvizje, kjo hapje ndaj të panjohurës, është ajo që na bën njerëzorë.
Në thelb, filozofia është një praktikë që nuk thjeshton jetën – përkundrazi, na mëson ta përqafojmë kompleksitetin e saj. Ajo kultivon guximin për të dyshuar dhe për të qëndruar të hapur ndaj pasigurisë. Dhe në këtë kuptim, edhe terapia shihet si një akt filozofik: një hapësirë ku ndahen mendime dhe ndjesi që zakonisht nuk ndahen.
Në një shoqëri të mbingarkuar me efikasitet dhe shpejtësi, filozofia na rikujton rëndësinë e kohës për të pjekur një mendim. Psikologu britanik Graham Wallas e përshkroi procesin krijues si të përbërë nga katër faza: përgatitje, inkubacion, ndriçim dhe verifikim. Është pikërisht faza e dytë – inkubacioni – ajo që kërkon durim dhe heshtje, ku një ide zhvillohet në mënyrë të pavetëdijshme.
Sot, shumë studentë, por edhe të rritur, e kanë harruar këtë aftësi për të duruar një pyetje. Kanë humbur lidhjen me frymëzimin që lind nga pasiguria, dhe ndiejnë stres sa herë hasin në një problem pa zgjidhje të menjëhershme.
Por nëse filozofia është një mbrojtje e lirisë së brendshme, atëherë pyetja është: A përdoren algoritmet për të na kontrolluar apo për të na frymëzuar?
Filozofia nuk ofron përgjigje të gatshme – ajo ofron një qëndrim: një mënyrë për të qëndruar përballë jetës me hapje, dyshim dhe dashuri. Në këtë kuptim, ajo është një akt rezistence ndaj kontrollit algoritmik dhe një përpjekje për të kujtuar çfarë do të thotë të jesh i gjallë.
Sepse AI mund të dijë gjithçka – por nuk mund të kuptojë vdekjen dhe heshtjen që ajo lë pas. Nuk mund të përjetojë dashurinë dhe gëzimin që sjell jeta. Dhe nëse harrojmë këtë, rrezikojmë të humbasim vetë përvojën e qenies njerëzore.
