Kuzhinat në të gjithë Mesdheun, Amerikën Latine dhe Azinë Juglindore mund të ndryshojnë, por praktika e ndarjes së ushqimit dhe e mbledhjes rreth tryezës është aq thellë e rrënjosur në këto kultura saqë është pothuajse e shenjtë. Vaktet hahen së bashku, pjatat shpërndahen me qëllim dhe askush nuk ngrihet derisa të gjithë të kenë mbaruar.
Por në pjesë të tjera të botës, darka e përbashkët është bërë një gjë e rrallë. Ideja e një ore të plotë për drekë pritet me skepticizëm, dhe madje edhe ritualet themelore si ndarja e një vakti të mirëfilltë lihen mënjanë si të tepërta. Si ka mundësi që diçka kaq thelbësore për mirëqenien tonë të shpërfillet kaq lehtë?
Ndarja e vakteve në të gjithë botën
Sipas Raportit Botëror të Lumturisë 2025 , ndarja e vakteve renditet ndër parashikuesit më të fortë të mirëqenies, e krahasueshme me faktorë si të ardhurat dhe punësimi.
Megjithatë, tendenca është në rënie: Një në katër amerikanë tani ha çdo vakt vetëm, një rritje prej 53 përqind që nga viti 2003. Shtetet e Bashkuara renditen të 69-tat dhe Mbretëria e Bashkuar e 81-ta nga 142 vende për vaktet e përbashkëta. Në të kundërt, vende si Senegali, Gambia, Malajzia dhe Paraguai kryesojnë renditjen globale, me banorë që ndajnë 11 ose më shumë vakte me të tjerët çdo javë.
Raporti zbulon se njerëzit në vendet me shkallë të lartë të ndarjes së vakteve deklarojnë gjithashtu mbështetje më të fortë sociale dhe nivele më të ulëta të vetmisë, duke sugjeruar që rënia e vakteve të përbashkëta në shoqëritë më të industrializuara është më shumë sesa një ndryshim i stilit të jetës; është një shqetësim për shëndetin publik.
Historia e vakteve familjare në SHBA
Në SHBA, ideja e vaktit familjar si një spirancë kulturore filloi të merrte formë në shekullin e 19-të, ndërsa familjet e klasës së mesme përqafuan oraret e strukturuara të vakteve si pjesë të idealit familjar. Ky ritual u nguli më thellë në psikikën kombëtare në fillim dhe në mesin e shekullit të 20-të, kur reklamuesit dhe emisionet televizive popullarizuan imazhin e familjes bërthamore të mbledhur rreth tryezës së darkës.
Ndërsa shoqëritë u bënë më komplekse në shekullin e 20- të , vaktet e përbashkëta forcuan lidhjet brenda familjeve. “Njerëzit zakonisht kanë gatuar me të tjerët sepse është më efikase nga ana e energjisë dhe burimeve për ta bërë këtë”, shpjegon Megan Elias , drejtoreshë e programeve të studimeve ushqimore në Universitetin e Bostonit. “Meqenëse kemi jetuar dhe punuar në grupe, hamë edhe në grupe”. Kjo linjë e gjatë e të ngrënit me të tjerët i paraprin shoqërive moderne, por në SHBA, ishte veçanërisht e spikatur gjatë shekullit të 19-të dhe fillimit të shekullit të 20-të.
Por, ndërsa urbanizimi dhe dixhitalizimi filluan të fragmentonin jetën e përditshme, ato mbledhje që dikur e bashkonin shoqërinë filluan të zhdukeshin. Oraret e fabrikave futën punë me turne dhe rutina të bazuara në orë, të cilat e bënë më të vështirë koordinimin e vakteve të përbashkëta. Nga mesi i shekullit të 20-të, rritja e zgjerimit periferik dhe përhapja e darkave televizive inkurajuan më tej ngrënien në vetmi ose të nxituar. Me kalimin e kohës, tryeza familjare ia la vendin komoditetit, me vaktet që u formësuan gjithnjë e më shumë nga shpejtësia, ekranet dhe oraret individuale në vend të ritualit apo bashkësisë.
Në dekadat e fundit, revolucioni dixhital – së bashku me pandeminë COVID-19 – e ka përshpejtuar këtë fragmentim, me vaktet që po shndërrohen gjithnjë e më shumë në një domosdoshmëri të përkohshme midis thirrjeve në Zoom, punës në tavolinë dhe mediave sociale.
Çfarë i shkakton trurit të ngrënit me të tjerët
Megjithatë, shkenca mbetet e qartë: Të hash me të tjerët është e mirë për trurin. Hulumtimet e botuara në Adaptive Human Behavior and Physiology tregojnë se vaktet shoqërore stimulojnë sistemin e endorfinës së trurit – të njëjtat rrugë të lidhura ngushtë me oksitocinën dhe dopaminën, neurokimikatet përgjegjëse për lidhjen, besimin dhe kënaqësinë. Ndarja e një tavoline, rezulton, është po aq jetësore për lidhjen njerëzore sa vetë biseda.
Hulumtimet e publikuara në Frontiers in Public Health sugjerojnë se përvojat e të ngrënit me të tjerë mund të ndihmojnë në uljen e ndjenjave të vetmisë, trishtimit dhe shqetësimit emocional tek të rriturit e moshuar, duke kontribuar në përmirësimin e mirëqenies mendore. Në mënyrë të ngjashme, një studim i kohëve të fundit i botuar në Clinical Nutrition zbuloi se adoleshentët që ndanin rregullisht vakte me të tjerët raportuan më pak simptoma të stresit, ankthit dhe depresionit sesa bashkëmoshatarët e tyre që hanin vetëm.
Këto vakte, përfunduan studiuesit, ofruan mbështetje emocionale dhe një zonë rehatie kundër problemeve të shëndetit mendor. Nëse vaktet e përbashkëta janë me të vërtetë një nga ilaçet më të arritshme dhe të përballueshme për vetminë moderne, atëherë ndoshta ringjallja e tyre nuk ka të bëjë me nostalgjinë, por me domosdoshmërinë.
Ndikimi i urbanizimit në ndarjen e ushqimit dhe vetminë
Kur pyetet se çfarë rrezikojmë të humbasim kur hamë vetëm, Elias thekson bisedën. “Ndarja e një përvoje shqisore gjatë një vakti mund t’i bëjë njerëzit e tjerë të na duken më ‘realë’”, thotë ajo. Në mungesë të atyre ndërveprimeve të përditshme, të cilat Elias i quan “ngjitësi i jetës së përditshme”, njerëzit rrezikojnë të bëhen të palidhur emocionalisht dhe shoqërisht.
Ndarja e vakteve duket gjithashtu se është e lidhur ngushtë me disa, por jo të gjitha, masa të lidhjes sociale. Më e rëndësishmja, vendet ku njerëzit ndajnë më shumë vakte kanë nivele më të larta të mbështetjes sociale dhe reciprocitetit pozitiv, dhe nivele më të ulëta të vetmisë.
Merrni për shembull Turqinë, ku një raki sofrasi (tavolinë me raki) përbëhet nga një ritual me pjata të vogla, të qeshura të përbashkëta dhe orë të tëra bisedash. Po kështu, në Itali, familjet shpesh ia kushtojnë gjysmën e së dielës një dreke të këndshme, duke ndarë së bashku pjata me makarona dhe mish të pjekur. Në të gjithë Greqinë, pjatat me meze në taverna i inkurajojnë grupet të ndajnë bukën bashkërisht, duke krijuar një ndjenjë afërsie në tryezë.
Antropologët e quajnë këtë fenomen “ bashkëjetesë ”, akti i të ngrënit së bashku për të forcuar lidhjet shoqërore. Në këto mjedise mesdhetare, mikpritja është në vetvete një praktikë shëruese, duke e shndërruar tryezën në një antidot natyror ndaj vetmisë.
“Ushqimi dhe ndarja e ushqimit janë elementë shumë të rëndësishëm në ndërtimin e identiteteve, si individë ashtu edhe si anëtarë të komuniteteve”, thotë Fabio Parasecoli , profesor i studimeve ushqimore në Universitetin e Nju Jorkut. “Kur kjo ndjenjë përkatësie mungon, kjo sjell pasoja emocionale. Ky akt i të ngrënit fizikisht së bashku është një pjesë thelbësore e mënyrës se si e përcaktojmë veten.”
Mes izolimit në rritje, çfarë do të duhej për të rikthyer të ngrënit në bashkësi në jetën e përditshme? Planifikuesit urbanë propozojnë ” kuzhina të përbashkëta ” në strehim, psikologët sugjerojnë reforma në drekë në vendin e punës dhe ministritë po financojnë programe të bazuara në vakte për të lidhur të moshuarit dhe të rinjtë. Në azilet e kujdesit, ngrënia në bashkësi ka zëvendësuar vaktet e vetmuara, me studime që tregojnë përmirësim të shëndetit mendor, oreksit dhe njohjes tek të rriturit e moshuar, ndërkohë që lehtësojnë gjithashtu vetminë dhe inkurajojnë ndjenjën e përkatësisë. Madje ka edhe përpjekje nga baza për të rikthyer tryezën, si klubet e darkës dhe platformat që lidhin të huajt me vakte të gatuara në shtëpi.
Këto mënyra moderne mund të ndryshojnë në stil, por mesazhi i tyre është i qartë: Tavolina mbetet një nga mënyrat më të thjeshta dhe më të fuqishme për t’i bashkuar njerëzit.
